Odznaka pamiątkowa Szkoły Podchorążych Piechoty

Jedną z najdłużej nadawanych odznak okresu międzywojennego była odznaka honorowa Szkoły Podchorążych Piechoty. Nadawana przez dwadzieścia lat odznaka, z czasem stała się nie tylko symbolem szkoły, ale także integralną częścią symboliki polskiej piechoty. Dzięki swojej popularności znajduje się w niemal każdej kolekcji przedwojennych odznak.

Pod koniec sierpnia 1917, w ramach tworzenia nowej struktury organizacyjnej dla szkolenia oficerów polnische wehrmacht (Polska Siła Zbrojna), generał Hans von Beseler powołał do życia kurs aspirantów oficerskich. Jednak ze względu na prowadzenie korespondencji w dwóch językach – niemieckim i polskim – nazwa kursu szybko ulega zmianie na Szkołę Podchorążych. Początkowo do szkoły przydzielonych jest tylko trzech oficerów polaków i trzech niemieckich doradców. Pierwszym komendantem szkoły, a zarazem jej faktycznym organizatorem był kpt S.G. Marian Kukiel.

W dość krótkim czasie szkoła otrzymała koszary w Ostrowi Mazowieckiej. Pod koniec września 1917 roku zostaje na niewiele ponad miesiąc przeniesiona do Zegrza. Pod koniec listopada 1918 roku zajmie opuszczone koszary niemieckiego szpitala wojskowego w Warszawie. Na terenie stolicy obejmuje prestiżową wartę pod Belwederem, która trwać będzie do grudnia 1919. Od tego czasu podchorążowie pełnić będą wartę przy Belwederze jedynie w dniu swojego święta szkolnego – 11 listopada. Pod koniec 1926 roku szkoła wraca do Ostrowi Mazowieckiej, gdzie pozostaje do aż wybuchu wojny. Jedynie kurs unitarny zostaje przeniesiony w październiku 1929 do garnizonu Różan.

W początkowym okresie funkcjonowania szkoły, ze względu na liczne trudności, nauczanie przebiegało dość chaotycznie. Z pośród siedmiu kursów rozpoczętych przed uzyskaniem niepodległości najkrótszy trwał miesiąc, a najdłuższy dziesięć miesięcy. Także liczba kursantów ulegała znacznym wahaniom i wynosiła między 39, a 90 aspirantów. Taki stan rzeczy utrzymał się do kwietnia 1919 roku. Od tego czasu prowadzone były regularne kursy podchorążych. Szkoła przygotowywała podchorążych piechoty w pełnym zakresie oraz prowadziła kursy unitarne. Na kursach tych, przyszli uczniowie szkół podchorążych innych broni i służb, przechodzili podstawowe szkolenie wojskowe. Pracy w szkole było zdecydowanie dużo, a z licznych stron pojawiały się naciski by zwiększyć ilość szkolonych żołnierzy. Niestety ze względu na ograniczoną ilość kadry i trudności koszarowe było to niemożliwe. Poważną reorganizację szkoła przeszła w połowie 1922 roku, kiedy podzielono ją na dwuletnią Oficerską Szkołę Piechoty i 11 miesięczny kurs unitarny Szkoły Podchorążych Piechoty. Zmiana sposobu nauczania była wymuszona przejściem armii na etat pokojowy. W szkole prowadzono także kurs doszkolenia młodszych oficerów i urzędników wojskowych oraz pomniejsze kursy dla poszczególnych broni i służb. Podczas wydarzeń majowych Szkoła Podchorążych bierze czynny udział po stronie Rządu, za co zostaje później usunięty jej komendant płk. S.G. Gustaw Paszkiewicz. Zarządzeniem komendanta szkoły z 14 sierpnia 1928 otrzymuje ona nazwę Szkoła Podchorążych Piechoty. W takim kształcie bez większych zmian funkcjonuje aż do wybuchu wojny.

Odznaka pamiątkowa Szkoły Podchorążych została nadana rozkazem komendanta szkoły z 23 grudnia 1918 roku i była przyznawana absolwentom szkoły. Sam projekt odznaki powstał między majem, a listopadem 1918. Jego autorem był uczeń szkoły, podchorąży Karol Koźmiński (spotyka się także nazwisko Kuźmiński). Odznakę stanowi orzeł stylizowany na tarczę. W szponach orzeł trzyma naramiennik podchorążego z guzikiem. Widoczne są na nim litery SP stanowiące inicjały Szkoły Podchorążych, a nad nimi znajduje się korona. W części odznak stanowiły one osobny element nakładany nitami perełkowymi, w innych bito je razem z odznaką. Naramiennik tego kroju miał być noszony przez podchorążych w 1917 roku. Jednak analiza zachowanych zdjęć wskazuje, że tak nie było. Odwołanie do historii państwowości polskiej stanowi korona zygmuntowska na głowie orła.

Początkowo na rewersie odznaki posiadały kolejny numer nadania. Pierwszych czternastu absolwentów każdego kursu szkoły zostało wyróżnionych rzymskim numerowaniem odznaki. Pozostałe odznaki były bite numeratorem o arabskim kroju cyfr. Numerowanie odznak zaniechano dopiero około 1930 roku. Na niektórych odznakach nie numerowanych można spotkać się z indywidualnym oznaczeniem odznaki przez absolwenta. Bywa nim wydrapane na rewersie nazwisko odznaczonego lub numer odznaki.

Prawo noszenia odznaki pamiątkowej przysługiwało wszystkim absolwentom szkoły. Otrzymali ją także Ci, którzy ukończyli szkołę przed grudniem 1918 roku, co znajduje potwierdzenie w zachowanych dokumentach. Kolejne numery bite na rewersie odznaki miały być przydzielane zgodnie z listą absolwentów szkoły. Niestety porównanie numerów odznak z pozycją na liście absolwentów pokazuje dość istotne rozbieżności. Bardzo szybko absolwenci zaczęli otrzymywać na odznakach numery niższe niż im przysługiwały. Choć trudno wskazać na powód takiego stanu, to jednak nie ulega wątpliwości iż część z pośród absolwentów odznaki pamiątkowej nie otrzymała. W przypadku 280 absolwentów, którzy ukończyli szkołę przed ustanowieniem odznaki, było to prawdopodobnie około 35 osób.

Przy tworzeniu odznak pamiątkowych szkół wojskowych praktyką było tworzenie jednej odznaki w dwóch odmianach – absolwenckiej i instruktorskiej. Co ciekawe w przypadku odznaki pamiątkowej Szkoły Podchorążych było inaczej. Odznaka dla kadry instruktorskiej szkoły nie została ustanowiona wraz z odznaką dla absolwentów, ale dopiero 25 maja 1919 roku. Różniła się od niej nieznacznie. Rant naramiennika pokryty był ciemnoczerwoną emalią. Ponadto według rozkazu odznaka miała posiadać złocone szpony i koronę na głowie orła. W praktyce spotyka się dziś trzy odmiany tej odznaki. Pierwsza poza emalią posiada złoconą koronę i szpony, tak jak mówi o tym rozkaz. Wykonanie tej odznaki jest bardzo staranne, a złocone elementy nie są bite razem z odznaką, tylko stanowią osobne elementy mocowane do odznaki nitami. Druga spotykana odmiana cechuje się jedynie złoconą koroną i emalią. Natomiast trzecia pozbawiona jest złoceń i różni się od odznaki absolwentów jedynie emalią położoną wokół naramiennika. Odznaki nadawane instruktorom szkoły początkowo były numerowane, czego później zaniechano.

Warto także napisać kilka słów na temat odznaki pamiątkowej Szkoły Podchorążych, która pojawiła się londyńskiej aukcji odznak z kolekcji ś.p. Andrzeja Sołtykiewicza. Od zwykłej odznaki pamiątkowej różniła się tym, że na pagonie zamiast inicjałów szkoły, korony i guzika widoczne były stylizowane litery SPT. W opinii części osób miały one oznaczać skrót szkoła podchorążych taborów. Oczywiście nie chodzi o to, że była to odznaka nadawana absolwentom Szkoły Podchorążych Taborów, która miała swoją własną odznakę, ale absolwentom kursu unitarnego Szkoły Podchorążych, którzy następnie kontynuowali naukę w Szkole Podchorążych Taborów. Była to prowadzona przez ppor. Klepaczko klasa 28 zwaną Taborową. W okresie od 1 lutego do 5 czerwca 1920 roku ukończyło ją 89 absolwentów. Gdyby tak było, to monogram należało by odczytywać prawidłowo jako Szkoła Podchorążych [klasa] Taborowa. Nie ma jednak pewności iż skrót ten odnosi się właśnie do tzw. klasy Taborowej. Z równym powodzeniem mógł by się on odnosić np. do klasy 48 im. Traugutta, a skrót oznaczał by wtedy Szkoła Podchorążych [klasa im.] Traugutta. Niezależnie jednak od rozwinięcia skrótu, w moim przekonaniu odznaka ta jest wyrobem indywidualnym i nie została nadana absolwentom żadnej klasy w całości. Jej jednostkowy charakter potwierdza choćby niestaranne wykonanie. Być może jest to fałszerstwo na szkodę kolekcjonerów?

Odznaki były wykonywane w zakładzie grawerskim J. Michrowskiego w Warszawie przy ul. Nowy Świat 12. Wszystkie były starannie oznaczane. Stosowano do tego punce wypukłą, lub wklęsłą z inicjałami zakładu J.M.. Odznaki wykonane w srebrze dodatkowo oznaczone były puncą srebra.

Wraz z odznaką wręczana była legitymacja. Choć wzór graficzny legitymacji w swoim głównym zarysie pozostał niezmienny, to jej poszczególne wersje różniły się treścią. Warto zwrócić uwagę iż znaczna większość zachowanych legitymacji nosi ślady złożenia, mimo iż sam dokument zadrukowany jest jednostronnie. Na arkuszu formatu zbliżonego do A6 widoczna jest legitymacja szkoły okolona rysunkiem o tematyce nawiązującej do symboliki Szkoły Podchorążych i piechoty. Nad treścią legitymacji widoczny jest Belweder, przed którym podchorążowie szkoły trzymali wartę w dniu 11 listopada, a który związany jest także z podchorążackim epizodem wzniecenia powstania listopadowego. Po prawej stronie na tle sztandarów stoi podchorąży w postawie zasadniczej. Prawą stronę zdobią trzy karabiny, a spód szable spowite bluszczem. Uwagę zwraca używanie na legitymacja określenia honorowa oznaka Szkoły Podchorążych. Nazwa ta wydaje się być nieprawidłowa i występuje tylko na legitymacjach. Zatwierdzony w Dzienniku Rozkazów nr 1 z 1936 roku, regulamin odznaki pamiątkowej Szkoły Podchorążych wyraźnie wskazuje iż jest to odznaka pamiątkowa, a nie honorowa.

Rozkaz ustanawiający odznakę określał jej wymiary na 40 x 50 mm. i początkowo odznaki były wykonywane w tej wielkości. Z czasem jednak ograniczono wielkość odznak pamiątkowych w wojsku polskim i Szkoła Podchorążych musiała się dostosować do tych wytycznych. Dlatego kolejne odznaki wykonywane były w wielkości oscylującej około 38 x 40 mm. Poza normalnymi odznakami spotyka się także miniatury. Wykonywane były one ze srebra, białego metalu, a nawet brązu. Różniły się one między sobą wykonaniem, a także wielkością. Stanowią temat wymagający odrębnego opracowania.

Pierwotna wersja artykułu opublikowana była magazynie Odkrywca, do lektury którego serdecznie zachęcam.